راهنمای پرداخت خمس در اسلام

تبلیغ

در فقه شیعه، خمس یکی از واجبات مالی مهم است که به عنوان یک وظیفه دینی و اجتماعی، نقش قابل توجهی در تأمین منابع اقتصادی حوزه‌های علمیه، سادات و نیازمندان ایفا می‌کند. پرداخت خمس نه‌تنها عبادتی مالی محسوب می‌شود، بلکه ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی و گردش صحیح ثروت در جامعه است. برخلاف زکات که در فقه اهل‌سنت نیز مطرح است، خمس از ویژگی‌های شاخص فقه امامیه به‌شمار می‌رود و احکام آن از قرآن، سنت و روایات اهل بیت (ع) نشأت گرفته است.

تعریف خمس

خُمس در لغت به معنای «یک پنجم» است و در اصطلاح فقهی، به یک پنجم از درآمد و اموالی گفته می‌شود که پس از کسر هزینه‌های زندگی سالیانه، باقی می‌ماند و باید به مصرف خاصی برسد. اصل این حکم از آیه ۴۱ سوره انفال اخذ شده است که می‌فرماید:

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ…

ترجمه: «بدانید هر آنچه غنیمت (سود) بردید، یک‌پنجم آن برای خدا، رسول، خویشان، یتیمان، نیازمندان و در راه‌ماندگان است.»

مستحقین خمس

بر اساس این آیه و روایات متعدد، خمس به شش بخش تقسیم می‌شود:

سهم خداوند (لله)

سهم پیامبر (للرسول)

سهم ذوی القربی (اهل بیت پیامبر)

سهم یتیمان سادات

سهم مساکین از سادات

سهم ابن‌السبیل (مسافران در راه‌مانده) از سادات

در عصر غیبت امام معصوم (عج)، بر اساس فتاوای مشهور فقهای شیعه، سهم امام (شامل سه بخش اول) در اختیار فقیه جامع‌الشرایط قرار می‌گیرد تا طبق مصلحت مصرف شود. سهم سادات نیز به سادات فقیر، یتیم یا در راه‌مانده داده می‌شود.

موارد وجوب خمس

در فقه امامیه، وجوب خمس در هفت مورد ذکر شده که مهم‌ترین آن، سود سالانه حاصل از کسب‌وکار است. موارد اصلی عبارت‌اند از:

سود کسب‌وکار، تجارت، کشاورزی، صنعت، حقوق کارمندی و سایر درآمدها
اگر پس از گذشت سال، از درآمد شخصی چیزی باقی بماند، باید یک پنجم آن را خمس بدهد.

مالی که با آن مخلوط با حرام شده باشد
اگر فردی مالی دارد که بخشی از آن حرام است و مالک آن مشخص نیست، برای تصرف در آن باید خمس بپردازد.

گنج و دفینه
اگر کسی مالی دفن‌شده و بی‌صاحب را بیابد، باید خمس آن را بدهد.

معدن‌ها
درآمد حاصل از استخراج معادن مشمول خمس است.

غوص (اشیای استخراج‌شده از دریا مانند مروارید)
اگر به مقدار معین باشد، مشمول خمس می‌شود.

ارثی که علم به استحقاق آن نداشته باشد
ارثی که شخص بدون انتظار و اطلاع دریافت کند، نزد برخی مراجع، مشمول خمس است.

مال حلالی که با حرام مخلوط شده و تشخیص آن ممکن نیست

سال خمسی و محاسبه آن

برای پرداخت خمس، هر فرد باید یک سال مالی مشخص داشته باشد که به آن سال خمسی می‌گویند. این سال از اولین درآمد آغاز می‌شود. در پایان سال، فرد هزینه‌های زندگی معمول خود را محاسبه می‌کند و اگر چیزی از درآمد باقی مانده باشد، باید خمس آن را بپردازد.

نکته مهم:

پرداخت خمس نباید با زکات اشتباه گرفته شود. زکات تنها بر چند کالای خاص همچون گندم، جو، خرما، کشمش، طلا، نقره و دام‌هایی چون گاو، گوسفند و شتر واجب می‌شود، در حالی‌ که خمس بر تمام درآمدهای مازاد جاری است.

فلسفه و آثار اجتماعی خمس

تحقق عدالت اقتصادی

پرداخت خمس باعث می‌شود ثروت در جامعه به‌طور عادلانه توزیع شود. بخشی از خمس به سادات نیازمند تعلق دارد که به‌صورت مستقیم در کمک به محرومان اثرگذار است.

پشتیبانی از نهادهای دینی

یکی از کاربردهای مهم خمس، کمک به حوزه‌های علمیه، تأمین مخارج روحانیون و ترویج معارف دینی است.

پالایش روحی انسان

همان‌طور که زکات موجب پاکی نفس است، خمس نیز موجب تطهیر مال و برکت در زندگی می‌شود. شخص با پرداخت خمس، از دلبستگی مفرط به مال دنیا دور می‌گردد.

ضمانت اجرای احکام اسلام

تأمین هزینه‌های اداره جامعه دینی در عصر غیبت، بدون مالیاتی چون خمس، ممکن نیست. این حکم زمینه‌ساز استقلال مالی جامعه دینی است.

فرق خمس با مالیات‌های دولتی

بسیاری می‌پرسند که آیا با پرداخت مالیات‌های دولتی، دیگر نیازی به پرداخت خمس وجود دارد؟ پاسخ این است که خمس یک واجب شرعی است و پرداخت آن مشروط به قوانین دولت نیست. اگرچه ممکن است مالیات برخی خدمات عمومی را پوشش دهد، اما خمس اهداف دینی، معنوی و اجتماعی خاص خود را دارد و نباید جایگزین آن تلقی شود.

خمس و مسائل روز

با گسترش مشاغل مدرن، سرمایه‌گذاری‌های بانکی، ارز دیجیتال، بورس و درآمدهای اینترنتی، این سؤال پیش می‌آید که آیا این درآمدها مشمول خمس هستند؟ پاسخ غالب مراجع این است که هر نوع درآمد مشروعی که از آن هزینه‌های سالانه خارج شده و چیزی باقی بماند، مشمول خمس است. حتی سودهای حاصل از سرمایه‌گذاری و ارز دیجیتال نیز اگر شرایط خمس را داشته باشند، باید خمس آن پرداخت شود.

نقش مراجع تقلید در خمس

در عصر غیبت، بر اساس نظر فقهای شیعه، سهم امام باید به مرجع تقلید جامع‌الشرایط داده شود یا با اجازه مستقیم او مصرف گردد. این منابع در راه‌های دینی و اجتماعی همچون ساخت مدارس دینی، اعزام مبلغ، چاپ کتاب‌های دینی، کمک به طلاب علوم دینی و… مصرف می‌شود. پرداخت خمس بدون اذن مرجع تقلید صحیح نیست.

شیوه پرداخت خمس

برای پرداخت خمس باید مراحل زیر رعایت شود:

تعیین سال خمسی و مشخص کردن درآمدهای سالانه

محاسبه مخارج سالانه مانند مسکن، غذا، پوشاک، تحصیل، درمان و…

تعیین مازاد درآمد و پرداخت یک‌پنجم آن

مراجعه به دفتر مرجع تقلید یا نمایندگان شرعی برای پرداخت صحیح سهم امام و سهم سادات

موارد معاف از خمس

برخی موارد از خمس معاف هستند، از جمله:

هدایا و جوایز (طبق فتوای برخی مراجع)

ارث (مگر در شرایط خاص)

اموالی که خمس آن قبلاً پرداخت شده

وسایل مورد نیاز زندگی مانند خانه، خودرو، وسایل منزل، ابزار کار

سؤالات رایج درباره خمس

آیا خمس فقط بر تاجران و ثروتمندان واجب است؟
خیر. هر شخصی که درآمد مازادی بر مخارج سالانه‌اش داشته باشد، مشمول خمس است، حتی کارمندان یا کارگران.

آیا می‌توان خمس را به فقرا داد؟
سهم سادات را می‌توان به سادات فقیر، یتیم یا در راه‌مانده داد، ولی سهم امام باید با اجازه مرجع تقلید مصرف شود.

آیا دادن خمس باعث فقر می‌شود؟
خیر. برعکس، طبق وعده‌های الهی، پرداخت خمس موجب افزایش برکت در مال و آسایش وجدان دینی خواهد بود.

نتیجه‌گیری

خمس یکی از احکام مهم اقتصادی اسلام است که با هدف عدالت اجتماعی، پالایش روح و تأمین مالی نهادهای دینی تشریع شده است. این حکم، ضمن دارا بودن پشتوانه قرآنی و روایی، دارای آثار فردی و اجتماعی بسیاری است. شناخت دقیق احکام خمس و اجرای صحیح آن، نشان‌دهنده ایمان و تعهد عملی مسلمانان به شریعت اسلامی است. توصیه می‌شود هر مسلمان با مرجع تقلید خود در مورد جزئیات و شرایط خمس مشورت کند تا در مسیر طهارت مالی و معنوی گام بردارد و حقوق شرعی خود را ادا نماید.